وب سایت اختصاصی دکتر رضا نجفلو

مقدمه:
سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو) ، که امروز بیش از 200 عضو دارد و عملا کل جامعه جهانی را در بر می گیرد ، تضمین کننده ایمنی و رشد منظم هواپیمایی در سطح بین المللی و توسعه ایمنی پرواز در ناوبری هوایی بین المللی است معاهده 1944 شیکاگو، که اساسنامه ایکائو نیز به شمار می آید ، در مقدمه خود بر این نکته که هواپیمایی بین المللی می تواند در ایجاد دوستی و تفاهم ملت ها موثر باشد ، تاکید کرده است ، با وجود این ، سو استفاده از هواپیما می تواند امنیت عمومی را تهدید کند.

ممنوعیت استفاده از سلاح علیه هواپیمای غیرنظامی در حال پرواز
یکی از اهداف ایکائو تضمین امنیت هواپیمای کشوری در سراسر جهان است، بسیار اتفاق افتاده است که هواپیمایی به دلایل مختلف ، از جمله اشتباه خلبان ، عدم دقت وی ، نقص تجهیزات و یا حتی به قصد تجاوز و بدون اجازه ، وارد حریم کشورهای دیگر شده و مورد حمله قرار گرفته باشد ، سقوط یکی از هواپیماهای خطوط هوایی کره در خاک  اتحاد جماهیرشوروی در سال 1983 نمونه ای از این حوادث است که با واکنش سریع جهانیان مواجه شد. این حادثه غم انگیز در مورد قوانین بین المللی حاکم بر چنین حوادثی سئولاتی جدی برانگیخت و سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری را تشویق نمود قوانینی در این زمینه تدوین کنند . مجمع عمومی ایکائو در سال 1984 معاهده هواپیمایی کشوری را با اضافه کردن ماده جدیدی تحت عنوان ماده 3 مکرر اصلاح کرد ، بر اساس این ماده ، دولت ها متعهد گردیدند از به کارگیری اسلحه علیه هواپیمایی کشوری خودداری کرده ، زندگی افراد داخل هواپیما و امنیت آن را هنگام رهگیری در معرض خطر قرار ندهند ،            بر اساس این ماده ، هر کشوری ، برای اعمال حق حاکمیت خود در آسمان خودشان ( ماده یک معاهده شیکاگو ) دولت ها حق دارند از هواپیماهای کشوری که بدون مجوز در فضای هوایی او پرواز می کنند بخواهد تا در فرودگاه معینی فرود آید یا مسیر خود را تغییر دهد.
متاسفانه علی رغم وجود این مقررات بین المللی حادثه تلخ حمله به هواپیمای مسافری ایران ایر توسط ناو جنگی ایالات متحده امریکا اتفاق افتاده است که موارد حقوقی بسیاری در این قضیه وجود دارد که در این نوشتار به بررسی آنها می پردازیم.
شرح قضیه سرنگونی هواپیمای ایران ایر پرواز 655
در روز شنبه 12/4/67 ( سوم جولای 1988 ) هواپیمایی ایران ایر300 A پرواز شماره 655 در ساعت 17/10 به وقت محلی با 20 دقیقه تاخیر از فرودگاه بندرعباس با 290 نفر مسافر و خدمه به مقصد دبی بر خاست ، پرواز یک پرواز منظم برنامه ریزی شده بین المللی بود که در داخل کریدور شناخته شده بین المللی صورت می گرفت ، هواپیما به نحو مطلوبی بلند شده و در ساعت 24/10 خلبان گزارش داد که هواپیما به ارتفاع 12000 پایی رسیده است ، قرار بود هواپیما در ساعت 28/10 به نقطه DARAX برسد ، اما پس از هفت دقیقه پرواز در ارتفاع 13500 پایی وقتی در فضای آبهای سرزمینی ایران بود ، با دو موشک زمین به هوا که از طرف ناو جنگی ونسان آمریکا پرتاب شده بود مورد حمله قرار گرفت. با اصابت دو موشک ، هواپیما منفجر شده و بر روی دریا افتاد و در آن فرو رفت ، قسمت های عمده از بدنه هواپیما و اجساد قربانیان در نقطه 2643 شمالی و 5603 شرقی در جنوب شرقی فرودگاه بندرعباس در آبهای خلیج فارس پیدا شدند.
بسیاری از سرنشینان بی گناه به طور غم انگیزی جان خود را از دست داده بودند ، در میان کشتگان اتباع کشورهای پاکستان ، ایتالیا ، هند ، کویت ، امارات و یوگسلاوی وجود داشتند.
برنامه پروازی ایرباس همچون دیگر پرواز های هواپیماهای کشوری در اختیار کشتی های حاضر در خلیج فارس قرار داده شده بود.
7 دقیقه پس از بلند شدن هواپیما از فرودگاه بندر عباس ، 11 مورد اخطار ، از طرف کشتی های جنگی امریکا به ایرباس اعلام شده بود ، هفت مورد اخطار به وسیله ناو ونسان بر روی فرکانس 243 مگا هرتز ، یک اخطار به وسیله ناو سایدز و 3 اخطار به وسیله ناو ونسان بر روی فرکانس اضطراری 5/121 به هواپیمای ایرباس داده شده بود ، از 11 اخطار مزبور ، هفت اخطار بر روی فرکانس 243 مگا هرتز بوده که فرکانس مزبور مخصوص هواپیماهای نظامی است و ایرباس تجهیزات لازم برای شنیدن آنها را نداشت                ( طبق دستور ایران ایر ، هواپیماها باید در مدت پرواز ، در منطقه خلیج فارس بر روی فرکانس 5/121 به گوش باشند.)
وقتی هواپیما در معرض بدگمانی واقع می شود ، درباره او این سوال پیش  می آید که آیا هواپیمای مزبور دوست است یا دشمن ؟ چه تصمیمی باید گرفت ، اگر احساس خطر اندکی بیش از یک گمان باشد آنگاه دفاع مشروع توجیهی ندارد ، نباید فراموش کرد که یک اشتباه ممکن است جان صد ها بیگناه را به خطر بیاندازد ، بنابه گزارش وزارت دفاع امریکا ، در مدت    کوتاهی ، بحث زیادی میان بخش اطلاعات جنگی سه ناو آمریکایی ونسان ، منتگمری و سایدز درگرفت .
بنابه گزارش تیم تخصصی ایکائو که در محل تهیه نموده بود ، در دقایق آخر حمله به هواپیما ، عده ای هواپیما را یک هواپیمای مسافربری و عده ای هم آن را هواپیمای جنگی که قصد حمله داشت؟! تلقی کردند.
دو دقیقه ، کارکنان مرکز اطلاعات جنگی ونسان گزارشی دریافت کردند مبنی بر اینکه هواپیما از نوع اف 14 می باشد ، از آنها خواسته شده بود قبل از گشودن آتش بر روی هواپیما ، اعلان خطر نمایند. در همین حال کارکنان ناو سایدز فریاد زدند ، هواپیما تجاری است صبر کنید !! تقریبا در همین زمان یک افسر سی آی سی ونسان اظهار داشت که هواپیما احتمالا              تجاری است .
گفتگو میان سه ناو در این مدت کوتاه ادامه داشت که ناخدای ونسان تصمیم گرفت موشک خود را پرتاب کند .
بنابه اعلان نظر سازمان هواپیمایی کشوری ، ادعای ایالات متحده امریکا مبنی بر اشتباه گرفتن هواپیمای ایرباس با هواپیمای اف 14 ، عاری از حقیقت    است ، زیرا همچنان که در بخش 16/1/3 گزارش ایکائو هم آمده است سیستم ایجز ویژگی صعود هواپیما را نشان داده که معمولا هواپیمای ایرباس این ویژگی را دارد.
تصمیمات شورای ایکائو در قضیه ایرباس ایرانی:
1) جلسه فوق العاده شورای ایکائو   
جلسه فوق العاده شورای ایکائو در روز 14 جولای 1988 تشکیل گردید و ضمن اظهار تاسف از حادثه و اعلام مراتب همدردی خود به دولت ایران و خانواده های داغدار به شرح ذیل تصمیم گرفت:
- شورا کار برد سلاح علیه هواپیمای مسافری را تقبیح کرد.
- شورا بر این اصل اساسی که کشورها باید از هدف قرار دادن هواپیماهای غیر نظامی خودداری کنند ، تاکید کرد.
- شورا از دبیرکل خواست تا یک تیم حقیقت یاب برای بررسی حقایق مربوط به جنبه های فنی عواملی که منجر به نابودی هواپیما شد ، تشکیل دهد و هر چه زود تر دبیرکل گزارش کاملی به اجلاس 125 شورا ارائه دهد.
- شورا از طرفهای مربوط خواست در بررسی موضوع همکاری نمایند.
از رییس شورا خواست :
الف : با همکاری کشورهای دیگر در منطقه تلاش کنند هماهنگی لازم بین عملیات پروازهای نظامی و غیر نظامی را به منظور تامین امنیت و سلامت هواپیماهای غیر نظامی فراهم آورند.
ب: فورا برای جلوگیری از تکرار چنین حوادثی تدابیری بیندیشند.
لازم به ذکر است که شورا در قضیه هواپیما کره 007 که توسط هواپیماهای جنگی شوروی در خاک شوروی ساقط شده بود قطعنامه ، صادر کرد که دارای لحنی به مراتب شدیدتر از تصمیمی است که در قضیه سرنگونی ایرباس ایران ایر در آبهای سرزمینی ایران اتفاق افتاده بود ، اعلام شد!؟
دو ) یکصد و بیست و پنجمین جلسه شورا ایکائو
در دسامبر 1988 در مونترال تشکیل شد ، در این جلسه ، نماینده ایران در اجرای ماده 53 معاهده شیکائو دعوت شده بود ، در ابتدا گروه تحقیق ، گزارشی از تحقیق انجام شده و نتایج آن گزارش ارائه کرد ، وی ضمن اظهار اینکه در تحقیق فقط به مسایل فنی توجه شده ، گفت : تحقیق نشان می دهد که هواپیمای ایرباس به طور طبیعی بلند شده و پرواز آن و کلیه عملیات انجام یافته ، کاملا طبیعی بوده است.
پس از اظهارات رییس گروه تحقیق ، نماینده ایران مطالبی بیان داشت : وی از اینکه شورای ایکائو قبل از وقوع حادثه ، برای از بین بردن عوامل وقوع حادثه تلاش نکرده بود و نیز از تصمیم شورا در جلسه فوق العاده انتقاد کرد ، وی مصرانه از شورا خواست موضوع را بررسی و وقوع جنایت بین المللی بر پایه نقض حقوق بین المللی اعلام و دولت امریکا را مسئول پرداخت همه خسارا وارد آمده کند.
نماینده ایران بارها تاکید کرد که احتمال اشتباه گرفتن هواپیمای ایرباس با یک هواپیمای اف 14 نمی تواند قابل قبول باشد ، وی همچنین به وظیفه شورای ایکائو در ماده 54 اشاره کرد ، به موجب این ماده شورای ایکائو وظیفه دارد ، هرگونه تخلف از مقررات معاهده شیکائو یا پیشنهادها و تصمیمات شورا را به کشورهای عضو معاهده گوشزد کند.
در این جلسه شورا از کمیسیون هوانوردی خواست گزارش گروه تحقیق را دقیقا مطالعه نماید.

سه ) یکصد و بیستو ششمین جلسه شورای ایکائو
در جلسه 126 شورا که در 20 مارس 1989 تشکیل شده بود ، کمیسیون هوانوردی ، نتایج مطالعه خود را در خصوص گزارش گروه تحقیق ارائه کرد ، پس از سخنرانی نمایندگان بسیاری از کشورها ، شورای ایکائو رضایت خود را از نتایج مطالعه کمیسیون اعلام و تصمیم نهایی را اتخاذ کرد. ( نماینده ایران در سخنرانی خود ، عدم رضایت خود را از گزارش کمیسیون هوانوردی به دلیل ناقص بودن آن اعلام داشت. )
شورای ایکائو در این تصمیم ضمن تشکر از کشورهایی که با گروه تحقیق همکاری داشته اند ، سیاست خود در محکوم کردن استفاده از سلاح علیه هواپیمای مسافربری را تکرار کرد ، شورا تاسف خود را از حادثه غیر عمدی که در نتیجه عوامل متعدد و اشتباهاتی که در شناسایی هواپیما وجود داشت و منجر به انفجار هواپیما گردید ، اعلام نمود !؟
موضع دولت جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده :
1- موضع جمهوری اسلامی
به دنبال حمله به هواپیمای ایرباس و درخواست دولت جمهوری اسلامی   ایران ، شورای ایکائو در 13 جولای 1988 برای رسیدگی به موضوع           « درخواست ایران » جلسه فوق العاده تشکیل داد . در این جلسه     درخواست های ایران به شرح ذیل عنوان شد :
الف ) شناسایی صریح عمل نقض مقررات حقوق بین الملل
ب) شناسایی این حقیقت که کشورهای عضو ، مسئول اعمال جنایتکارانه ماموران خود می باشند.
ج) محکومیت صریح ایالات متحده امریکا برای استفاده از سلاح علیه هواپیمای مسافربری
د) تشکیل کمیسیون فرعی برای بررسی جنبه های مختلف حقوقی ، فنی و سایر جنبه های ساقط کردن ایرباس
ذ ) پایان دادن فوری به محدودیت ها و استفاده از زور و تهدید علیه فضای ایران و کشورهای ساحلی خلیج فارس .
موضع ایران در برابر شورای ایکائو و دیوان بین المللی داد گستری این بود که ناو جنگی ونسان حقوق بین المللی را نقص کرده است .
نماینده ایران در جلسه 125 شورای ایکائو اظهار داشت که مطالعه گزارش شورا کاملا روشن می کند که امریکا با حمله به یک هواپیمای مسافربری اعتماد به امنیت مسافرت هوایی را از بین برده است.
ایران با اشاره به تصمیم شورای ایکائو در 17 مارس 1989 ، اعلام نمود ، تلاش شورا برای حل قضیه و از بین بردن بحران، نا موفق بوده ، لذا تصمیم شورا اشتباه است ، ایران به استناد ماده 37 و بند 1 ماده 36 و ماده 84 معاهده شیکاگو از تصمیم شورای ایکائو در دیوان بین المللی دادگستری تقاضای پژوهش نمود .
2) موضع ایالات متحده امریکا
نماینده امریکا در جلسه فوق العاده شورا اظهار داشت که در روزهای 2و 3 جولای منطقه خلیج فارس بسیار نا امن بود ، کشتی های مختلفی از جمله یک کشتی پاکستانی و یک کشتی لیبریایی مورد حمله قرار گرفته بود، در همان روز یک هواپیمای اف 14 ایران که از فرود گاه بندر عباس پرواز کرده بود قصد حمله به کشتی امریکایی را داشت ، هواپیمای مسافربری هم از همان فرودگاه برخاسته بود ، علی رغم تلاش های ونسان برای شناسایی هواپیما ، از جانب این هواپیما پاسخی نرسیده بود و فرمانده کشتی برای دفاع از خود ؟! به سوی هواپیما شلیک کرده بود. وی اظهار داشت که این مسئله نتیجه جنگ ایران و عراق است و پیشنهاد نمود که برای جلوگیری از تکرار از این نوع حوادث ، فرستنده و گیرنده هواپیما ها دقیقا کنترل شوند.
امریکا در تاریخ 4 مارس 1991 به صلاحیت دیوان بین المللی دادگستری در رسیدگی به قضیه ایرباس اعتراض کرد. ایران در ادعای خود به صلاحیت اجباری دادگاه به ماده 84 معاهده شیکاگو و ماده 14 معاهده مونترال استناد کرده بود ، امریکا هم در پاسخ به لایحه ایران اظهار داشت که تصمیم ایکائو در اجرای بخش 18 معاهده شیکاگو گرفته شده و لذا استناد به ماده 84 صحیح نیست و همچنین ایکائو اعلام نمود که استناد ایران به معاهده مونترال همه صحیح نیست زیرا این معاهده به جرائم افراد مربوط می شود نه به اعمال کشورها، بنابراین دادگاه صلاحیت لازم برای رسیدگی به این        قضیه را ندارد.
جرج بوش معاون رییس جمهوری وقت امریکا ضمن اظهار تاسف اعلام نمود که امریکا مبلغ قابل توجهی به عنوان مساعدت Exgratia به خانواده های قربانیان پرداخت خواهد کرد، در حقیقت دولت امریکا به این مسئله تاکید   می کرد که ناخدای ناو ولنسان چون خود را در خطر احساس می کرد از خود دفاع کرده است!؟
و به ماده 21 عهدنامه 1969 وین استناده میکرد ( که دفاع مشروع   از جمله شرایط برطرف کننده جنبه تخلف بین المللی است)
ماده 21 عهدنامه وین می گوید: اگر عمل یک دولت اقدامی مشروع در جهت دفاع از خود طبق منشور ملل متحد باشد جنبه تخلف از آن عمل برطرف   می گردد.
همچنین امریکا اعلام نمود که بخشی از مسئولیت به دولت ایران مربوط     می شود که اجازه داده است هواپیمای ایرباس بر روی ناو جنگی که در درگیری وارد شده است ، پرواز کند. این ادعا امریکا ، از نظر حقوقی بی اساس و صرفا می تواند سیاسی تلقی شود، بوش در شورای امنیت سازمان ملل اظهار داشت: اگر ایران به جنگ خود با عراق خاتمه می داد قطعا این حادثه اتفاق نمی افتد.
موضع امریکا در این قضیه با موضع آن در موارد مشابه از جمله حادثه هواپیمای کره 007 کاملا متفاوت بود.
در قضیه هواپیمای کره 007 ( حمله هواپیمای اتحاد جماهیر شوروی به آن ) امریکا این عمل را کشتار وحشیانه نامید  در حالیکه در قضیه هواپیمای ایرباس ایرانی ، از پذیرفتن هرگونه مسئولیتی خودداری نمود ،
سخنگوی کاخ سفید اعلام کرد « ایلات متحده امریکا آماده است به بازماندگان حادثه غرامت بپردازد که پرداخت این غرامت انسان دوستانه خواهد بود نه بر اساس الزام حقوقی  
3) رسیدگی به قضیه در دیوان بین المللی دادگستری
به دنبال دادخواست اعتراضی از تصمیم شورای ایکائو دیوان بین المللی 12 سپتامبر 1994 را برای رسیدگی به این دعوی تعیین نمود و با توجه به اعتراض امریکا به صلاحیت رسیدگی دیوان بین المللی دادگستری در این خصوص ، دیوان اول بایستی به صلاحیت خود رسیدگی می کرد و در صورت تایید صلاحیت ، در جلسات بعدی به ماهیت امر می پرداخت و در صورتی و که رای به عدم صلاحیت خود می داد ، ایران مجبور بود برای طرح مجدد در دیوان ، قضیه را در شورا ایکائو مطرح نماید.
سرپرست دفتر خدمات حقوقی بین المللی در گفتگو با واحد مرکزی خبر در 11 تیر 74 گفت : پیشنهاد غرامت از سوی امریکا به بازماندگان قربانیان فاجعه 12 تیر نوعی تلاش برای کاهش فشار جو عمومی علیه آن کشور است امریکا برای اینکه در دادگاه محکوم و مجرم شناخته نشود ، حاضر است غرامتی را به عنوان صدمه بپردازد تا پرونده را مسکوت گذارد ...
دیوان 12 سپتامبر 1994 را برای رسیدگی به این دعوی تعیین کرده بود که با موافقت دولت جمهوری اسلامی و امریکا برگزاری آن به تعویق افتاد و پس از مذاکراتی دو دولت به توافقاتی دست یافتند که در 22 فوریه 1996         ( 3/12/74 ) مصالحه نهایی امضاء شد ، و دعوی از دستور کار خارج گردید ، در این مصالحه دولت امریکا از پذیرش مسئولیت به دلیل نقض مقررات     بین المللی و تسلیم به دعوی ایران خودداری کرده ولی پذیرفته است که مبلغی به خانواده قربانیان این حادثه پرداخت نماید.
نتیجه گیری:
از بررسی دو حادثه هواپیمای کره 007 و ایرباس می توان نتیجه گرفت ، عواملی که باعث انهدام این دو هواپیما شدند در موارد بسیاری مشابه اند ،     با این تفاوت که هواپیمای کره ای بدون مجوز وارد خاک شده بود در حالی که هواپیمای ایران به هنگام انفجار در قلمرو هوایی خود ایران قرار داشت ، نقض حاکمیت ایران در آبهای سرزمینی توسط ناو جنگی ونسان نکته بسیار مثبتی برای دولت ایران محسوب می شد و شانس موفقیت آن را در دادخواست خود علیه دولت امریکا بیشتر می کرد.
موضع گیری کاملا دوگانه و متفاوت ایالات متحده امریکا را در این دو قضیه به وضوح می توان مشاهده کرد ، در حادثه نخست ( ساقط کردن هواپیمای کره ای 007 ) دولت امریکا ، عمل اتحاد جماهیر شوروی را کشتاری وحشتناک خواند در حالی که در حادثه دوم عمل ناخدای جنگی ونسان را دفاع مشروع نامید و برای وی مدال افتخارو شجاعت اعطاءکرد !!؟
در قضیه ساقط شدن هواپیماهای مسافربری هر عاملی که موجب انهدام  آن دو شده باشد ، عمل ناخدای کشتی جنگی ، دلایل سیاسی یا غیر سیاسی ، انجام وظیفه خدمه کشتی در اجرای فرمانهای محرمانه مسئولان خود ،   اشتباه محض پرتاب کننده موشک ها و توهم حمله هواپیمای سرنگون شده ، این حقیقت را باید مد نظر داشت که این دو هواپیمای مسافربری به وسیله نظامیان مورد حمله قرار گرفته اند و این حمله به کشته شدن تعداد کثیری مسافر بیگناه منجر شده است. و ازآنجا که از اصول و احکام حقوق بین الملل هوایی ممنوعیت استفاده از سلاح علیه هواپیمای غیرنظامی در حال پرواز است لذا تمامی کشورها ملزم به رعایت احکام و اصول بین المللی می باشند .
کلام آخر :
واقعیت این است که حقوق بین المللی آمیخته شده است با مسائل غیر حقوقی مخصوصا مسائل سیاسی و در این دنیای وانفسا که کشورهای استعمارگر دنبال منافع نا حق خود هستندجز این نوع برخوردهای دوگانه را نمی توان تصور نمود.
به امید دنیای پر از صلح و دوستی و عدالت واقعی.

منابع و مآخذ :
1- جباری، منصور / حقوق بین الملل هوایی / نشر فروزش ، تبریز 1381
2- جوینر ، کریستوفر ، ترجمه عباس کد خدایی / حقوق بین الملل در قرن 21 / نشر میزان ، تهران 87
3- حلمی ، نصرت الله / مسئولیت بین المللی ، نشر میزان ، تهران 87

گردآورنده:
سید جعفرحسینی
دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بین الملل

 گزارش